In het oude Griekse en Romeinse theater verwees de term oorspronkelijk naar een letterlijk apparaat dat in toneelproducties werd gebruikt om acteurs op het podium te laten zakken, vaak een goddelijke of andere bovennatuurlijke figuur voorstellend die tussenbeide kwam in de gebeurtenissen van het stuk. Deze theatrale techniek werd gebruikt om complexe complotten en conflicten op te lossen op een manier die wonderbaarlijk leek of buiten menselijke controle lag.
In de moderne verhalenvertelling en literaire analyse wordt de term 'deus ex machina' breder gebruikt om elke plotselinge en onverwachte oplossing voor een complexe situatie of probleem te beschrijven zonder voldoende logische of verhalende opbouw. Het wordt beschouwd als een zwak of onbevredigend plotapparaat omdat het de natuurlijke ontwikkeling en voortgang van het verhaal omzeilt en het gevoel van onderdompeling en geloofwaardigheid van de lezer kan verstoren.
Critici doen deus ex machina-resoluties vaak af als goedkope of luie verhalen, vooral wanneer het geïntroduceerde element of personage geen goede voorafschaduwing of integratie in de plot mist. Wanneer ze echter vakkundig en met mate worden gebruikt, kunnen deus ex machina-momenten lezers verrassen en een dramatische impact creëren, vooral in genres als fantasy of komedie, waar het onverwachte gemakkelijker kan worden geaccepteerd.