In drama is een monoloog een lange toespraak van één acteur, meestal voor zichzelf, waarin zijn gedachten en emoties worden onthuld. Monologen kunnen worden gebruikt om de plot vooruit te helpen, of om het publiek inzicht te geven in het innerlijke leven van het personage. Bekende voorbeelden van monologen zijn onder meer de toespraak 'To be or not to be' van Hamlet en de toespraak 'Now is the winter of our discontent' van Richard III.
In de literatuur worden monologen vaak gebruikt in romans en korte verhalen. Ze kunnen worden gebruikt om de gedachten en gevoelens van een enkel personage te onthullen, of om meerdere perspectieven op een enkele gebeurtenis te bieden. Beroemde voorbeelden van monologen in de literatuur zijn onder meer de monologen van de personages van Shakespeare en de stream-of-bewustzijnsmonologen van James Joyce's Ulysses.
In alledaagse spraak kan het woord 'monoloog' ook worden gebruikt om te verwijzen naar een lange toespraak van één persoon, vooral in een politieke of publieke context. Monologen kunnen overtuigend of informatief zijn en kunnen worden gebruikt om een boodschap over te brengen of een mening te uiten.