Bij gebruik in een roman kan deus ex machina in verschillende vormen voorkomen. Het kan gaan om een plotselinge verandering van hart of een openbaring die de hoofdpersoon gemakkelijk redt, de onverwachte komst van een machtig individu dat de crisis oplost, of de introductie van een voorheen onbekend element of factor die de situatie in het voordeel van de hoofdpersoon verandert.
Deus ex machina wordt als een narratieve fout beschouwd omdat het de geloofwaardigheid van het verhaal ondermijnt door eerder vastgestelde regels of logische ontwikkelingen te negeren. Het kan ervoor zorgen dat lezers zich ontevreden en niet overtuigd voelen door de oplossing, omdat deze geforceerd lijkt en los staat van de rest van het verhaal.
Deus ex machina kan echter effectief worden gebruikt als het creatief en spaarzaam wordt toegepast. In sommige gevallen kan het voor een ironische draai zorgen of als humoristisch middel dienen. Bovendien kan het worden gebruikt om commentaar te geven op de onvoorspelbare aard van het leven en om de beperkingen van menselijk begrip en controle te benadrukken.
Voorbeelden van deus ex machina in romans zijn onder meer:
- In Oliver Twist van Charles Dickens redt de tijdige tussenkomst van Mr. Brownlow, een rijke en goedhartige heer, Oliver van de gemene Bill Sikes en leidt uiteindelijk tot zijn gelukkige einde.
- In 'The War of the Worlds' van H.G. Wells wordt de mensheid onverwachts gered van de binnenvallende marsmannetjes door een plotselinge epidemie van bacteriën waarvoor ze vatbaar zijn.
- In J.R.R. Tolkiens "The Lord of the Rings", de tijdige verschijning van de adelaars in de Slag om de Vijf Legers, dient als een deus ex machina, die de hoofdrolspelers van een zekere nederlaag redt.
Het herkennen van deus ex machina in een roman kan een belangrijk aspect van kritische analyse zijn, omdat het de aandacht vestigt op de technieken die auteurs gebruiken bij het construeren van hun verhalen en de impact die die keuzes hebben op de ervaring en interpretatie van het verhaal van de lezer.